الحمد لله رب العالمین، وأشهد أن لا إله إلا الله، وحده لا شریك له وأشهد أن محمدًا عبده ورسوله، أما بعد:

از جمله فتاوایى که در زمان ما برخاسته و سرلوحه کار برخی قرار گرفته، قول بدعت دانستن روزه در ده روز اول ذى الحجه (بجز روز دهم که عید قربان است) می‌باشد، لذا این مقاله را برای نشان دادن ضعف این گفتار، نشان دادن عیوب آن، سنجیدن آن در ترازوی شرعی و حکم برخورد با قائل این سخن نوشتم. (منظور از ده روز، نه روز اول ماه ذی الحجة است زیرا روزه روز قربان حرام است وبه خاطر تغلیب عدد ده بکار برده می‌شود)

این نوشتار شامل موارد زیر است:

 اول: نظر علما در مورد حکم روزه در دهه اول ذی الحجه. 

دوم: دلایل عام و خاص بر مستحب بودن روزه ده روز اول ذی الحجه. 

سوم: بیان مواردی از سلف صالح مبنی بر روزه گرفتن در این ایام .

 چهارم: سخنانی از برخی از سلف صالح که به روزه این ایام اذعان داشته اند.

پنجم: توضیح قائلین به بدعت روزه دهه اول ذی الحجه و پاسخ بدان.

 ششم: حکم کسی که قائل به بدعت بودن روزه ده روز اول ذی الحجه می‌باشد. 

 هفتم: حکم رفتار با گوینده این سخن.

اگر سخنم صواب است از جانب خداست و اگر باطل است از جانب من و شیطان است و خدا و رسولش پاک ومنزهند. (از سخنان ابن مسعود که ابو داوود روایت نموده است وهو من كلام ابن مسعود وشبیه همین سخن از ابوبکر صدیق روایت شده است) 

به لطف و عنایت خداوند متعال می‌گویم:

از کسانی که می‌گویند: «روزه گرفتن در نه روز اول ذی الحجه بدعت است» تعجب می‌کنم!! زیرا این سخن از انسانی که دیدگاه فقهی داشته باشد یا کتب علما را خوانده باشد، برنمی‌آید. بنابراین چنین نظری نادرست است و با حقیقت منافات دارد که در اینجا به توضیح وارائه دلایل آن می‌پردازم:

الف) چگونه این کار بدعت است در حالیکه :.

علما بر استحباب روزه این ایام متفق هستند، تمامی مذاهب اربعه قائل به مستحب بودن روزه این ایام هستند ومذهب ظاهری نیز در این زمینه با آنها هم رأی است. که در این جا نظر راجح این مذاهب آورده می‌شود :

ـ مذهب حنفی :

در کتاب «الفتاوى الهندیة » چنین آمده است: «نه روز از اول ماه ذی الحجه مستحب است که مسلمان روزه بگیرد » (الفتاوى الهندیة (1 / 222) طـ (دار الكتب العلمیة) بیروت ـ لبنان). 

ـ مذهب مالکی :

در کتاب «مواهب الجلیل لشرح مختصر خلیل» گفته شده: «(وعشر ذی الحجة) یعنی روزه در ده روز اول ماه ذی الحجة مستحب است» (مواهب الجلیل لشرح مختصر خلیل: 3 / 312، طـ : دار الكتب العلمیة، بیروت ـ لبنان). 

ودر کتاب «الشرح الصغیر على أقرب المسالك » چنین آمده است:« روزه‌ی هشت روز قبل از عرفة، مندوب است. » (الشرح الصغیر على أقرب المسالك: 2 / 125، طـ: دار الفضیلة ). 

ـ مذهب شافعی :

در کتاب «روضة الطالبین» آمده است: «از جمله روزه های سنت، دره روز اول ماه ذی الحجة غیر از روز عید است.». (روضة الطالبین: 2 / 254، طـ : دار الكتب العلمیة، بیروت ـ لبنان). 

 در کتاب «تحفة المحتاج فی شرح المنهاج» چنین آمده است: «روزه‌ی نه روز اول ذی الحجة مستحب وبلکه سنت موکده می‌باشد» (تحفة المحتاج بشرح المنهاج، مع حواشی الشروانی، والعبادی: 3 499 ـ 500، طـ : دار الفكر، بیروت ـ لبنان). 

در کتاب «نهایة المحتاج الی شرح المنهاج » گفته شده : «روزه‌ی هشت روز ماه ذی الحجة قبل از عرفة، چنانکه در «الروضه» آمده است، هم برای حاجی وهم غیر حاجی سنت است.» (نهایة المحتاج إلى شرح المنهاج، مع حواشی الشبراملسی، والمغربی الرشیدی : 3 / 237، طـ: دار الفكر، بیروت ـ لبنان). 

در کتاب «النجم الوهاج بشرح المنهاج » آمده است: «در دهه‌ی اول ذی الحجه، روزه سنت است» (النجم الوهاج فی شرح المنهاج : 2 / 543، طـ: دار الكتب العلمیة ،بیروت ـ لبنان). 

در کتاب «حاشیه الشرقاوی علی تحفة الطلاب» شارح پیرامون روزه تطوعی (مستحب) می‌فرماید: «وتسع ذی الحجة» یعنی : نه روز اول آن، و این تعبیر بهتر از بیان برخی است که گفته‌اند : عشر ذی الحجة، زیرا ده روز شامل روز عید قربان هم می‌گردد.» (حاشیة الشرقاوی على تحفة الطلاب: 2 / 319، طـ: دار الكتب العلمیة، بیروت ـ لبنان).

ـ مذهب حنبلی :

در کتاب «الإنصاف فی معرفة الراجح من الخلاف » آمده است : «بدون اختلاف، روزه ده روز اول ذی الحجه مستحب است و بهترین آن روز نهم می‌باشدکه روزعرفة است، پس از آن روز هشتم که روز ترویه است این رای راجح مذهب و اصحاب آن می‌باشد.» (الإنصاف: 3 / 311، طـ: دار الكتب العلمیة، بیروت ـ لبنان، ت: محمد حسن الشافعی). 

ودر کتاب «شرح منتهى الإرادات» گفته شده: «روزه گرفتن در ده روز ذی الحجه سنت است ومنظور، نه روز اول آن ماه است به دلیل حدیث: ما من أیام العمل الصالح فیهن أحب إلى الله من هذه الأیام العشر، قالوا : یا رسول الله، ولا الجهاد فی سبیل الله ؟ قال : ولا الجهاد فی سبیل الله، إلا رجل خرج بنفسه وماله، فلم یرجع من ذلك بشیء» «انجام دادن كارهای شایسته در هیچ یک از روزهای سال به اندازه این ـ ده روز نخست ذی الحجه ـ بافضیلت‌تر ـ و محبوب تر نزد خداوند نیست ـ گفتند: آیا جهاد هم چنین فضیلتی ندارد؟فرمود: حتی جهاد؛ مگر فردی که با جان و مالش - برای جهاد در راه خدا- خارج شده باشد و با هیچ یک از آنها برنگردد (یعنی شهید شود) » وبرروز نهم تاکید می‌کنم زیرا روزه در آن روز، کفاره گناهان دوسال قبل است» (شرح منهى الإرادات (1 / 459) طـ ( دار الفكر) بیروت ـ لبنان). 

 امام نووی رحمه الله درباره روزه ایام ده گانه می فرماید: «روزه آن شدیدا مستحب است» (كشاف القناع (2 / 411) ط ــ (دار إحیاء التراث العربی) بیروت ـ لبنان). 

ـ مذهب حنبلی:

در کتاب «المُحَلَّى بالآثار » آمده است: مسأله: توصیه می‌کنیم روزه‌ی ده روز ذی الحجه را قبل از قربانی به دلیل اینکه حمام بن مفرج از ابن الاعرابی از الدبری از عبدالرزاق از سفیان ثوری از اعمش از مسلم بن بطین از سعید بن جبیر از ابن عباس روایت نموده که رسول خدا - صلى الله علیه و علیآله وسلم - فرمود : «ما من أیام أحبّ إلى الله فیهن العمل أو أفضل فیهن العمل من أیام العشر، قیل: یا رسول الله، ولا الجهاد ؟ قال : ولا الجهاد، إلا رجل خرج بنفسه وماله، فلم یرجع من ذلك بشیء » ابن عباس در توضیح «ایام عشر» می‌فرماید: مراد دهه‌ی اول ذی الحجة است، وروزه علمل نیک است. (المحلى (7 / 19) ، مسألة رقم (794) ، طـ (دار التراث) القاهرة، ت: أحمد محمد شاكر). 

ب) چگونه این عمل بدعت است در حالیکه :

دلایل خاص وعامی بر استحباب آن وجود دارد:

ـ دلیل عام : 

از ابن عباس روایت شده که رسول خدا - صلى الله علیه و علی آله وسلم - فرمود : «ما من أیام أحبّ إلى الله فیهن العمل أو أفضل فیهن العمل من أیام العشر، قیل: یا رسول الله، ولا الجهاد ؟ قال : ولا الجهاد، إلا رجل خرج بنفسه وماله، فلم یرجع من ذلك بشیء » (صحیح : رواه أحمد (1968) وهذا لفظه، والبخاری (969) ، وأبو داود (2438) ، والترمذی (757) ، وابن ماجه (1727). 

شکل استدلال :

«عمل صالح» که در روایت آمده، لفظی عام است که شامل روزه هم می‌گردد.

ـ دلایل خاص که بسیار است از جمله :

از هنیده بن خالد رضی الله عنه و او از همسرش رضی الله عنها واو نیز از برخی از همسران رسول الله صلی الله علیه وسلم روایت می كند كه :« پیامبر صلی الله علیه وسلم نُه روز ذی‌الحجه و روز عاشورا و سه روز از هر ماه و اولین دوشنبه ماه، و پنج شنبه را روزه می‌گرفت» (رواه أحمد (22334) ، وأبوداود (2437) ، لفظ روایت از ابوداوود است، والنسائی (2417) وافراد دیگر، همسر هنیده از تابعین مجهول الحال است)

ج) چگونه این عمل بدعت است در حالیکه : 

روزه گرفتن در این ایام از برخی سلف صالح روایت شده است از جمله : ابن عمر _رضى الله عنهما_ (لطائف المعارف (صـ ـ 356) طـ (مكتبة الصفا) القاهرة). ، محمد بن سیرین (مصنف ابن أبی شیبة (9310) طـ (الفاروق الحدیثة) القاهرة). ، ومجاهد (مصنف ابن أبی شیبة (9311.) وعطاء (مصنف ابن أبی شیبة (9311) ، واز ابن سیرین، والحسن، وقتادة نیز در مورد فضیلت روزه‌ی این ایام نقل شده است(لطائف المعارف (صــ 355) طـ (مكتبة الصفا) القاهرة). .

د) چگونه این عمل بدعت است در حالیکه : 

گروهی از سلف صالح آن را تأیید کرده‌اند چون وقتی از آنها سؤال شده که روزه در این ایام را مقدم بدارند یا قضای روزه ماه رمضان را؟ در جواب فرمودند: قضای روزه ماه رمضان را مقدم بدارید وسوال کننده را از اینکه بخواهد در دهه ذی الحجه روزه بگیرد نهی نکردند ونگفتند که روزه در این ایام بدعت است، وبرخی از آنها حتی قضای روزه مستحبی را مکروه دانسته‌اند جز دهه ذی الحجه. برخی از این افراد عبارتند از : أبو هریرة (رضى الله عنه) (إسناده صحیح : رواه عبد الرزاق (7713) طـ (المكتب الإسلامی) ت الأعظمی) والحسن (مصنف ابن أبی شییبة (9377)، والنخعى (رواه عبد الرزاق (7713) طـ (المكتب الإسلامی) ت الأعظمی، ابن أبی شیبة (9608 ). وسعید بن جبیر(رواه عبد الرزاق (7713) ، ابن أبی شیبة (9608). " .

***دلایل قائلین به بدعت بودن روزه در دهه اول ذی الحجه :

کسانی که موافق بدعت بودن روزه مستحبی در این ایام هستند به دلایل ذیل استناد ورزیده‌اند:

دلیل اول : 

در صحیح مسلم از عائشه - رضی الله عنها- روایت شده که: «ما رأیت رسول الله صلى الله علیه وسلم صائمًا فی العشر قط» «رسول الله - صلی الله علیه وسلم- را هرگز ندیدم که در ده روز ذی الحجة، روزه گرفته باشد. » (رواه مسلم (1176) ، وأبو داود: 2439 ). 

جواب این استدلال: 

علماء به چند طریق به این استدلال پاسخ داده‌اند: 

۱. هدف این روایت نفی روزه در این ایام است در حالیکه روایت ام سلمه اثبات آن می‌باشد ودر علم الحدیث ثابت کننده مقدم بر نفی کننده است. همانطور که امام بیهقی نیز می‌فرماید: «والمُثْبِتُ أولى مِنَ النَّافِی» (البیهقی، السنن الكبرى (4 / 688) تحت الحدیث رقم (8394) طـ (دار الحدیث) القاهرة). 

۲. رسول خدا برخی از اعمال را از ترس اینکه مبداا بر امتش فرض تلقی شود ترک می‌فرمودند، حافظ ابن حجر می‌فرماید: روایت منقول از عایشه که گفته : «رسول الله صلی الله علیه وسلم را هرگز ندیدم که در ده روز روزه گرفته باشد. » محل توجه نیست زیرا ممکن است رسول خدا با وجود اینکه کاری را دوست داشته اما آن راترک گفته باشد از ترس اینکه مبادا بر امتش تحمیل گردد .(فتح الباری بشرح صحیح البخاری: 2 / 599) تحت الحدیث رقم (969) طـ (دارالحدیث : القاهرة). 

۳. ممکن است رسول خدا روزه این ایام را به خاطر عارضه‌ای چون بیماری یا سفر انجام نداده باشد ویا اینکه عائشه او را در حال روزه ندیده باشد.

امام نووی می‌فرماید: علما گفته‌اند: این حدیث از مواردی است که این تصور را ایجاد می‌کند که روزه ده روز ذی الحجة مکروه است و مراد از آن ده روز در این جا، نه روز اول است.اما آنها فرموده‌اند این روایت از آن دسته روایتهائی است که قابل تفسیر وتاویل است زیرا روزه گرفتن در این ده روز نه تنها مکروه نیست بلکه شدیدا مستحب است به ویژه روز نهم که روز عرفة است و احادیث موید این موضوع قبلا ذکر شد ودر صحیح بخاری روایت شده که : «« ما من أیام العمل الصالح فیها أفضل منه فی هذه » یعنی ده اول ذی الحجة، بنابراین سخن عائشه چنین تاویل می‌گردد که رسول خدا شاید به خاطر عارضه ای مثل بیماری یا سفر یا چیز دیگری روزه نگرفته باشد یا اینکه عائشه رسول خدا را در این ایام به حالت روزه ندیده باشد واین سخن عائشه لزوما عدم روزه رسول خدا را نمی‌رساند و روایت هنیدة بن خالد موید این تاویل است که از زنش روایت نموده که وی از برخی همسران رسول خدا نقل کرده که : «كان رسول الله صلى الله علیه وسلم یصوم تسع ذی الحجة، ویوم عاشوراء، وثلاثة أیام من كل شهر : الإثنین من الشهر والخمیس » (صحیح مسلم بشرح النووی (4 / 58) تحت الحدیث رقم (1176) طـ (دارالكتب العلمیة) بیروت ـ لبنان). 

ـ هشدار مهم: 

نکته اول: از پیامبر هم روزه و هم عدم روزه در دهه اول ذی الحجة روایت شده است اما روایت گرفتن روزه از ایشان قولی و روایت عدم روزه گرفتن، فعلی می‌باشد و این در حالی است که در علم الحدیث تکیه واعتماد برسنت قولی بر سنت فعلی ترجیح دارد به تعبیر دارد اگر قول وفعل رسول خدا در مساله‌ای در تناقض ظاهری باشند اعتبار به قول داده می‌شود سپس فعل وسپس تقریر. 

نکته دوم : کسی که قائل به این سخن باشد :« روزه در دهه اول ذی الحجة بدعت است » اگر مردی از اهل علم و اجتهاد باشد در این صورت، با اینکه سخنش مردود و شاذ است وما بدان عمل نمی‌کنیم اما جایگاه علمی و تقدیر وی در راه دین نزد ما محفوظ می‌ماند وبدان خدشه وارد نمی‌کنیم. ابن تیمیه در این باره می‌فرماید : عالمی که در اسلام دارای اعمال صالح و آثار نیکوست و خود و خانواده اش جایگاه بلند و عالی در اسلام دارند گاهی ممكن است دچار لغزش و اشتباه شود که در این صورت معذور و ماجور است اما علی رغم رعایت حفظ جایگاه علمی و منزلتش در قلوب مومنان، جایز نیست از آن قول اشتباه از وی پیروی شود. (الفتاوى الكبرى (6 / 93) طـ (دار الكتب العلمیة) بیروت ـ لبنان) .و اگرچنین فردی یکی از متعلمین همچون خیلی از افراد بود پس چنین کسی جاهلی است که در حال آموختن است و باید نصیحت شود و برای مردم روشن گردد که چنین کسی از اهل علم نیست. 

والله أعلم ـ وبالله التوفیق 

چهارشنبه، بیست وچهار ذی القعده ۱۴۴۱هـ برابر با ۱۵/ ۰۷/ ۲۰۲۰ م